همایون سلحشور فرد، کارشناس بهداشت محیط و دانشجوی کارشناسی ارشد آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت

«پارادایم یک مجموعه از باورها و پیش فرض ها و ارزش هاست که ممکن است زمانی به یک دلیل منطقی بوجود آمده باشند اما به دلایل غیرمنطقی ته نشین شده باشند و سپس از طریق آموزش های رسمی و غیررسمی آنقدر تکرار می شوند که برای ما به صورت چارچوب‌هایی بدیهی در می‌آیند». (1) 

در تعریف مفهوم پارادایم (paradigm) یک داستان معروفی وجود دارد که «گروهی از محققان پنج میمون را در قفسی گذاشتند و در وسط قفس یک نردبان که بالای آن مقداری موز گذاشته شده بود قرار دادند. هربار که میمونی از نردبان بالا رفت، دانشمندان میمون های دیگر را با دوش آب سرد خیس کردند. پس از مدتی، هر میمون که از نردبان بالا رفت میمون های دیگر میمونی را که از نردبان بالا رفته بود را کتک زدند. پس از مدتی، هیچ میمونی دیگر جرأت اینکه از نردبان بالا رود را نداشت، گرچه وسوسه او بسیار عمیق بود. محققان تصمیم گرفتند یکی از میمون ها را با میمون جدیدی عوض کنند. میمون تازه اولین کاری که می کند به سمت موز از نردبان بالا می رود. ولی ناگهان بقیه میمون ها روی او می ریزند و او را محکم کتک می زنند. پس از چند بار کتک خوردن، میمون تازه وارد فرامی گیرد که نبایستی از نردبان بالا برود، اما هرگز نمیداند چرا؟

میمون دوم جایگزین می شود و همان وضع ادامه می یابد. میمون اول هم در کتک زدن میمون دوم همکاری می کند. میمون سوم جایگزین می شود و همان وضع کتک زدن ادامه می یابد. میمون چهارم جایگزین می شود و همچنان کتک زدن هر میمونی که از نردبان بالا می رود ادامه دارد. میمون پنجم هم جایگزین می شود و کتک زدن و کتک خوردن همچنان ادامی می یابد.

حالا آنچه مانده میمون های جدیدی هستند که حتی هیچ کدامشان دوش آب سرد را هرگز تجربه نکرده اند، ولی همچنان هر میمونی که از نردبان بالا می رود را کتک می زنند. اگر ممکن بود از میمون ها پرسش شود چرا آنانی را که از نردبان بالا می روند را کتک می زنند، جواب می توانست این باشد: من نمی دانم، همه همین کار را می کنند». (2)

حال در این اوضاع و احوال کرونایی که برای در ابتدا برخی باورها و پیش فرض ها دلایلی به ظاهر منطقی وجود داشت و سپس با یافته های جدید، غیرمنطقی بودن آن ها ثابت شد، اما همچنان آن باورها به دلیل تکرار آموزش های رسمی و غیررسمی برای ما به صورت چارچوب‌ تصوری درآمده و حاضر به بازنگری در رفتارهایمان منطبق بر یافته های جدید نیستیم.

مثال بارز آن نتایج بررسی ها در زمینه نقش سطوح و خوراکی ها در انتقال بیماری کروناست و از مدت ها قبل رسماً اعلام شد که انتقال بیماری کرونا از طریق سطوح و غذا امکان پذیر نیست و استفاده بیش از حد و وسواسی از انواع و اقسام مواد شیمیایی برای گندزدایی کردن سطوح و وسایل که مشکلاتی اعم از انواع مسمومیت ها را نیز ایجاد می کند به هیچ وجه مورد تایید نیست. (3)

دکتر مسعود مردانی، عضو کمیته علمی ستاد مبارزه با کرونا نیز در این خصوص بارها تأکید کرد که «نقش انتقال بیماری از طریق سطوح را بی‌خیالش شوید». (4)

حال با وجود این یافته های جدید، همچنان ما گرفتار همان چارچوب تصوری ابتدایی هستیم و حتی بسیاری از متخصصان سلامت هم ملتفت نیستند که باید در آموزش ها، شیوه نامه نویسی ها و رفتارهایشان تجدید نظر کنند و مشاهده می کنیم که همچنان در شیوه نامه های جدیدی که در سایت وزارت بهداشت بارگزاری می شود به صورت افراطی روی گندزدایی سطوح تأکید شده است؛ به عنوان مثال به نمونه های ذیل توجه کنید:

در پروتکل بهداشتی انواع آزمون ها که نسخه چهارم آن در اردیبهشت ماه 1400 منتشر شده (5)، در بخش «بهداشت و حفاظت فردی» آمده است: «استفاده از مواد ضدعفونی کننده مورد تأیید وزارت بهداشت و گندزدایی سطوح ... توسط کارکنان و داوطلبان آزمون الزامی است.»؛ اینکه قبل از برگزاری آزمون، سطوح توسط کارکنان گندزدایی شود شاید قابل قبول باشد ولی تأکید بر اینکه داوطلبان حتماً از مواد ضدعفونی کننده استفاده کنند، چندان منطقی به نظر نمی رسد؛ و یا اینکه در مواردی مشاهده می شود دست افراد را هنگام ورود به اماکن مختلف با استفاده از محلول های الکلی ضدعفونی می کنند که این قبیل رفتارهای غیرمنطقی و بعضاً غیراخلاقی به تدریج و در آینده منجر به عوارض دیگری در دراز مدت می شود که پیش از این نمونه هایی از هشدارهای متخصصان پوست و مو در این زمینه را ذکر کردم. (6)

در بندی دیگری از همان پروتکل آمده است: « ... رد و بدل کردن اشیاء و وسائل بین داوطلبان ممنوع است»؛ در حالی که طبق یافته های مذکور، ذکر این توصیه غیرخلاقی و ضدّ هنجارهای اجتماعی به هیچ وجه منطقی نیست و حتی بر فرض که در اختیار قرار دادن لوازم التحریری چون مداد و خودکار و ... به منظور کمک به همنوع موجب انتقال ویروس شود، باید توصیه هایی ذکر شود که چگونه این رفتار پسندیده را انجام دهیم که منجر به انتقال بیماری نشود، نه اینکه با توصیه های غیرکارشناسی و پاک کردن صورت مسأله، ویروس فردگرایی و خودخواهی را در روابط اجتماعی شایع کرده و افراد را نسبت رفع نیاز همنوعان - که طبق فرمایش امام حسین (علیه السّلام) نوعی هدیه الهی تلقی شده است (7)- بی اعتنا و بی تفاوت کنیم.

در پروتکل بهداشتی دانشگاه ها و مراکز آموزشی و تحقیقاتی که نسخه سوم آن در شهریور ماه 1400 منتشر شده (8) در بخش موارد مرتبط با خوابگاه های دانشجویی، کلیه کارکنان خوابگاه علاوه بر الزام استفاده از ماسک، ملزم به استفاده از دستکش لاتکس شده اند ! در حالی که چنین توصیه ای برای استفاده افراد عادی در خارج از محیط بیمارستان و غیر از شرائط مراقبت از بیماران کرونایی از همان ابتدای شیوع ویروس کرونا از سوی مراجع ذیصلاح علمی مردود اعلام شده است (9) و متخصصان پوست و مو نیز هشدار داده اند که «لاتکس وحشتناک‌ترین نوع اگزمای پوست دست را ایجاد می‌کند». (10)

در قسمتی دیگر از این پروتکل، رانندگان سرویس های ایاب و ذهاب موظف شده اند کلیه سطوحی که احتمال لمس آن ها وجود دارد (حتی قفل کمربند ایمنی و چراغ ها و دیوارها) را قبل از سوار کردن افراد، گندزدایی کنند؛ و یا اینکه در جای دیگر استفاده از وسائل مشترک در آشپزخانه ممنوع اعلام شده است، در حالی که این قبیل توصیه ها با توجه به آنچه که درباره یافته های جدید ذکر کردیم (عدم اهمیت سطوح و مواد غذایی در انتقال بیماری کرونا)، نه ضرورت دارد و نه چنین موارد سختگیرانه ای شدنی است.

در کلیه پروتکل های جدید و بازنگری شده، همچنان به شدت از دست دادن مردم با یکدیگر پرهیز داده شده و علی رغم اثبات ناچیز بود نقش سطوح در انتقال بیماری، بر این توصیه ضدّ اجتماعی تأکید می شود؛ این در حالی است که چندی قبل فیلی از دکتر مسعود مردانی - که بی جهت نیست اگر این فوق تخصص بیماری های عفونی و عضو کمیته علمی ستاد مبارزه با کرونا را به دلیل کثرت حضور در رسانه ها، «پروتکل ناطق» بنامیم- در شبکه های اجتماعی منتشر و دست به دست شد که نشان می داد وی در پمپ بنزین بدون استفاده از دستکش مشغول بنزین زدن به خودروی خود است؛ حال آیا دست مردم - که روزی چندین بار با آب و صابون شسته می شود و بسیاری از افراد نیز در این شرائط کرونایی، همواره محلول ضدعفونی کننده دست به همراه دارند- آلوده تر از نازل پمپ بنزین است؟ چرا به عوامل اجتماعی مؤثر بر سلامت توجهی نداریم؟ چرا به سود و نیاز مادی و اجتناب ناپذیر بودن تماس با بسیاری از سطوح مشترک محیطی و ابزار و سائل و ... توجه داریم ولی به فواید بی شمار سنّت حسنه مصافحه از نظر اجتماعی، روانی، اخلاقی، مذهبی و ... توجهی نداریم و حاضر به بازنگری و تعدیل در شیوه نامه ها نیستیم؟ (11)

به هر حال جا دارد با به روز رسانی اطلاعات و تأمل های بیشتر در خصوص تبعات مغفول مانده در موارد شیوه نامه های بهداشتی، هر از گاهی در پارادایم ها و چارچوب تصوراتی که در ذهنمان شکل گرفته، تجدید نظر کنیم.

پی نوشت ها:

1-  دکتر مجتبی لشگر بلوکی، پایگاه جامع مدیریت

2-  همان

3-  طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی

4-  از جمله در گفتگوی پزشکی «طبیب»، شبکه 3 سیما

5-  سایت وزارت بهداشت، مرکز سلامت محیط و کار، راهنماهای گام دوم مبارزه با کووید-19

6-  یادداشت با عنوان «آیا واقعا لازم است دست‌ها را مرتب بشوییم یا ضدعفونی کنیم؟»، هفته نامه سلامت، شماره 788، صفحه 10

7-  إنَّ حَوائِجَ النّاسِ اِلَیکُم مِن نِعَمِ اللّه ِ عَلَیکُم؛ نیاز مردم به شما از نعمت هاى خدا بر شماست؛ بحارالنوار، جلد 74، صفحه 318

8-  در سایت وزارت بهداشت، نسخه دوم این پروتکل (فروردین ماه 1399) موجود است ولی نسخه سوم به دانشگاه ها ارسال شده و در سایت برخی دانشگاه ها بارگزاری شده است.

9-  از جمله از سوی سازمان جهانی بهداشت و انجمن علمی بهداشت محیط ایران.

10-   دکتر محمدجواد نخعی، متخصص پوست و مو، شبکه 2 سیما/برنامه «در انتهای الوند»، 7 اردیبهشت‌ ماه 99

11-   در این زمینه قبلاً مفصل بحث کرده ام، از جمله در قالب یادداشتی با عنوان «آیا دست دادن، رفتار غیربهداشتی تلقی می شود؟»، هفته نامه سلامت، شماره 773، صفحه 3

لینک انتشار در هفته نامه سلامت - نسخه چاپی - نسخه PDF